Các nhà khảo cổ đã cho rằng, con người và mèo đã sống với nhau khoảng 9.500 năm trước ở Levant - ngày nay bao gồm các khu vực ở Trung Đông và phía đông Địa Trung Hải - vào đầu thời kỳ đồ đá mới khi con người bắt đầu trồng trọt.
Dù mèo có lịch sử chung sống lâu dài với con người, nguồn gốc của chúng vẫn là câu hỏi đối với nhiều nhà khoa học (Ảnh minh hoạ: Getty).
Các kho dự trữ ngũ cốc thu hút các loài gặm nhấm, từ đó dẫn dụ mèo rừng đến săn mồi. Người cổ đại thấy loài mèo rừng có khả năng bắt chuột nên đã giữ chúng lại, thuần hoá chúng thành mèo nhà.
Con mèo lâu đời nhất được biết đến trong các hồ sơ khảo cổ học được tìm thấy tại một ngôi mộ ở đảo Cyprus thuộc giai đoạn này.
Tuy nhiên, một phân tích mới về thông tin di truyền trong các bộ xương mèo ở các di chỉ khảo cổ khắp châu Âu, châu Á và Trung Đông cho thấy: những con mèo nhà quen thuộc ngày nay đã xuất hiện từ trước đó và không phải những cá thể họ mèo đầu tiên chung sống với con người.
Giáo sư Greger Larson, khoa Khảo cổ học của Đại học Oxford (Anh) cho biết: “Chúng tôi đã xem xét các bộ xương được cho là của mèo nhà cách đây 10.000 năm và tìm xem bộ gen nào giống với quần thể mèo đang chiếm ưu thế ngày nay”.
Nghiên cứu được công bố trên tạp chí Science đã cho thấy nhiều điều bất ngờ. Qua phân tích 87 bộ gen của mèo cổ và mèo hiện đại, các nhà nghiên cứu phát hiện mèo nhà - tên khoa học là Felis catus - bắt nguồn từ Bắc Phi chứ không phải vùng Levant như nhiều giả định. Tổ tiên của chúng có quan hệ rất gần với mèo rừng châu Phi (Felis lybica).
Nghiên cứu thứ hai được công bố trên tạp chí Cell Genomics cho thấy từ năm 730, mèo nhà đã xuất hiện ở Trung Quốc, nhiều khả năng theo chân các thương nhân dọc Con đường tơ lụa.
Một hộp sọ mèo báo được tìm thấy trong một ngôi mộ thời nhà Hán (Ảnh: Ziyi Li và Wenquan Fa).
Nghiên cứu này đã phân tích ADN từ 22 mẫu xương thuộc họ mèo được khai quật tại Trung Quốc.
Trước thời điểm đó, các nhà nghiên cứu phát hiện một loài mèo hoàn toàn khác - không giống mèo nhà hay tổ tiên của chúng - đã sống cạnh con người ít nhất từ 5.400 năm trước cho đến khoảng năm 150 sau Công nguyên.
Loài này có tên khoa học là Prionailurus bengalensis, hay mèo báo (leopard cat). Phân tích mới đã xác định các mẫu xương của loài này từng được tìm thấy tại 7 di chỉ khảo cổ ở Trung Quốc.
Một con mèo báo hoang dã được chụp bởi một bẫy máy ảnh ở ngoại ô Bắc Kinh (Ảnh: Shu-jin Luo).
Loài Prionailurus bengalensis có nguồn gốc từ châu Á, là một loài mèo rừng nhỏ không giao phối tự nhiên với các loài thuộc chi Felis. Tuy nhiên, từ những năm 1980, các nhà lai tạo mèo hiện đại đã lai chúng với mèo nhà để tạo ra giống mèo Bengal - nghiên cứu cho biết.
“Loài mèo báo chưa bao giờ được thuần hoá dù sống cạnh con người suốt hơn 3.500 năm. Sau này, chúng đã tự trở về với môi trường tự nhiên”, nhà nghiên cứu Shu-jin Luo, Đại học Bắc Kinh, tác giả của nghiên cứu nói.
Nhiều hộp sọ mèo nhà được khai quật từ địa điểm khảo cổ ở Trung Quốc (Ảnh: Yu Han).
Lý giải cho việc vì sao mèo báo không được thuần hoá, các nhà nghiên cứu đưa ra giả thuyết: khác với mèo nhà vốn giỏi bắt chuột, mèo báo còn săn thêm gia cầm - đặc tính này vốn xuất phát từ bản năng săn mồi của chúng.
“Sau triều đại Hán, sự thay đổi trong phương thức chăn nuôi gia cầm từ chăn thả sang nuôi nhốt trong lồng đã tăng ‘xung đột’ khi mèo rừng sống chung với con người”, bà Luo nói, “Việc mèo rừng coi gia cầm là thức ăn khiến chúng không còn được con người chào đón”.
Ngoài ra, một giai đoạn khí hậu lạnh và khô hơn đã phá vỡ môi trường sinh thái mà mèo báo phụ thuộc, dẫn tới sự biến mất của mèo báo khỏi các khu định cư của con người.
“Chúng không tuyệt chủng mà rút dần khỏi các khu dân cư của con người, tiếp tục tồn tại trong môi trường tự nhiên của mình”, bà Luo nói thêm.
Một con mèo Bengal hiện đại, con lai giữa mèo nhà (Felis catus) và mèo báo (Prionailurus bengalensis) (Ảnh minh hoạ: Getty).
Những phát hiện mới truy dấu nguồn gốc của mèo nhà ở khu vực Bắc Phi không nằm ngoài dự đoán của các nhà khoa học.
Giáo sư Jonathan Losos, Đại học Washington cho biết trong một bài đăng kèm nghiên cứu trên Science cho biết: “Mèo đóng vai trò quan trọng trong hệ thống biểu tượng của Ai Cập cổ đại. Mèo được khắc hoạ như thành viên trong gia đình, có vòng cổ, vòng đeo tay, ăn uống trong bát đĩa riêng - những điều này được khắc hoạ rõ nét trong các bức tường mộ cổ”.
Tuy nhiên, Giáo sư Losos nói thêm, chưa rõ liệu Ai cập có phải nơi toàn bộ quá trình thuần hoá đã diễn ra hay không hay chỉ là “môi trường hoàn thiện” để mèo trở thành động vật nuôi trong nhà.
Tại những di chỉ khảo cổ có niên đại 200 năm trước Công nguyên ở châu Âu, về mặt di truyền, những cá thể mèo được tìm thấy thực chất là mèo rừng châu Âu thuộc loài Felis silvestris, chứ không phải mèo nhà, dù bộ xương của hai nhóm rất khó phân biệt.
“Vẫn có khả năng mèo rừng từng sống gần con người, vì mèo con của mèo rừng được thuần hoá tương đối dễ”, ông cho biết thêm, “Tuy nhiên, vẫn cần có thêm nhiều ADN cổ ở Bắc Phi và Tây Nam Á mới có thể giải đáp những bí ẩn về nguồn gốc mèo nhà”.
