Một nghiên cứu mới của Đại học Chicago đã hé lộ điều mà nhiều người trong chúng ta từng cảm nhận nhưng hiếm khi dám thừa nhận: con người càng lớn tuổi càng có xu hướng chọn sự ngu dốt có chủ đích, tức là né tránh những thông tin có thể khiến mình lo lắng, khó chịu hoặc bất an, dù biết rõ rằng kiến thức đó có thể hữu ích.
Các nhà khoa học đã tiến hành một loạt thí nghiệm với 320 trẻ em Mỹ trong độ tuổi từ 5 đến 10 , nhằm xác định thời điểm và nguyên nhân con người bắt đầu "bỏ chạy khỏi tri thức". Họ nhận thấy rằng trẻ nhỏ, đặc biệt ở độ tuổi 5-6, luôn háo hức tìm hiểu thế giới xung quanh, không ngần ngại khám phá những điều mới mẻ, kể cả khi chúng có thể mang lại kết quả không vui.
Nhưng đến khoảng 7 tuổi, xu hướng này dần thay đổi: trẻ bắt đầu né tránh những thông tin có thể gợi ra cảm xúc tiêu cực , như cảm giác sợ hãi, xấu hổ hay thất vọng.
"Trẻ em vốn rất tò mò, nhưng khi trưởng thành, nhiều người trong chúng ta lại trở nên sợ hãi thông tin", tiến sĩ Radhika Santhanagopalan , tác giả chính của nghiên cứu, chia sẻ. "Câu hỏi là, điều gì đã khiến chúng ta chuyển từ tò mò sang né tránh?".
Trong thí nghiệm đầu tiên, nhóm nghiên cứu xác định 5 lý do chính khiến con người né tránh thông tin: tránh cảm xúc tiêu cực; tránh thông tin có thể khiến bản thân bị đánh giá thấp; tránh thách thức niềm tin; bảo vệ sở thích cá nhân; và né tránh vì mục đích vụ lợi nhưng không muốn tỏ ra ích kỷ. Để kiểm chứng, họ đã tạo ra nhiều kịch bản khác nhau nhằm quan sát phản ứng của trẻ.
Một ví dụ điển hình là bài kiểm tra "kẹo yêu thích". Mỗi đứa trẻ được hỏi loại kẹo mình thích và ghét nhất, sau đó được xem hai video, một giải thích tại sao loại kẹo yêu thích lại có hại cho răng, và video còn lại nói về loại kẹo mà chúng ghét.
Kết quả cho thấy trẻ nhỏ rất tò mò và sẵn sàng xem cả hai video, trong khi những đứa trẻ lớn hơn lại tránh xem video về loại kẹo yêu thích của mình, như thể muốn giữ nguyên cảm giác dễ chịu thay vì đối mặt với sự thật khó chịu.
"Điều này cho thấy, càng lớn, con người càng chọn sự thoải mái hơn là đối diện với thông tin tiêu cực", Santhanagopalan nhận định.
Một phần thú vị khác của nghiên cứu liên quan đến cái gọi là " khoảng trống đạo đức", khi con người cố tình không biết để có thể hành động theo lợi ích cá nhân mà không cảm thấy tội lỗi. Trong thí nghiệm, trẻ em được chia cặp, mỗi em có hai chiếc xô nhãn dán, một chiếc chứa nhiều phần thưởng hơn và một chiếc bị che kín. Trước khi chọn, chúng được hỏi có muốn biết bạn mình sẽ nhận bao nhiêu nhãn dán hay không.
Điều đáng chú ý là, những đứa trẻ lớn tuổi hơn thường chọn không biết , dù thông tin đó hoàn toàn không ảnh hưởng đến phần thưởng của chúng.
Theo các nhà khoa học, đây là một cơ chế tâm lý để "tự cho phép mình ích kỷ mà vẫn tin rằng mình công bằng". "Khi bạn không biết rõ người khác được bao nhiêu, bạn có thể tự thuyết phục rằng mọi thứ đều ổn", Santhanagopalan giải thích. "Chính sự mù mờ này giúp chúng ta vừa đạt lợi ích cá nhân, vừa giữ được ảo tưởng về đạo đức".
Kết quả nghiên cứu cho thấy, xu hướng né tránh thông tin tăng dần theo độ tuổi, xuất hiện rõ ràng trong cả năm lý do được đưa ra, trừ một ngoại lệ: khả năng. Trẻ em không hề ngại biết mình làm bài kiểm tra tệ, có thể vì môi trường học đường luôn khuyến khích sự tiến bộ, khiến trẻ tin rằng kết quả kém chỉ là tạm thời và có thể cải thiện bằng nỗ lực.
"Chúng tôi nghĩ rằng chính thông điệp bạn có thể thay đổi nếu cố gắng giúp trẻ cởi mở hơn với thông tin tiêu cực", Santhanagopalan nói thêm. "Nếu người lớn cũng duy trì được tư duy này, có lẽ họ sẽ ít sợ hãi trước kiến thức hơn".
Thế nhưng khi trưởng thành, việc né tránh thông tin trở nên phổ biến và sâu sắc hơn nhiều . Người lớn thường tránh đọc tin tức xấu, không dám kiểm tra tài khoản ngân hàng, thậm chí lờ đi những thông tin về sức khỏe, chỉ để bảo vệ bản thân khỏi lo âu hoặc sự bất an.
Theo các nhà nghiên cứu, đây là cơ chế tự vệ tâm lý nhằm tránh sự bất định, song nó cũng mang lại hậu quả: làm gia tăng chia rẽ xã hội, củng cố định kiến và khiến con người khó thay đổi niềm tin sai lệch .
Các nhà khoa học khuyến nghị rằng, thay vì né tránh, mỗi người nên tự hỏi vì sao mình lại trốn tránh thông tin hữu ích , và thử định nghĩa lại cảm giác "khó chịu" khi tiếp nhận tri thức như một phần cần thiết của quá trình học hỏi. "Chúng ta thường muốn giải quyết sự bất định, nhưng nếu cách giải quyết khiến ta sợ hãi, thì con người lại chọn né tránh. Việc học cách chấp nhận một mức độ bất định nào đó có thể giúp ta đối mặt với tri thức một cách bình tĩnh hơn", Santhanagopalan chia sẻ.
Kết luận của nghiên cứu được công bố trên tạp chí Psychological Science cho thấy, con người bắt đầu "tắt ngọn đèn tri thức" từ rất sớm , không phải vì thiếu tò mò, mà vì sợ phải đối diện với cảm xúc tiêu cực mà tri thức có thể mang lại. Và khi trưởng thành, chúng ta chỉ đơn giản là đã trở nên thuần thục hơn trong việc giả vờ "không biết".
Bởi đôi khi, dường như việc lẩn tránh sự thật vẫn dễ chịu hơn nhiều so với việc nhìn thẳng vào nó, dù ta đều biết, kiến thức mới là thứ có thể cứu chúng ta khỏi chính nỗi sợ hãi đó.
