Loài đó chính là Speolabeo hokhanhi, loài cá mù đặc hữu sống trong sông ngầm.
Vườn quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng (Quảng Bình nay thuộc Quảng Trị) không chỉ nổi tiếng với hệ thống hang động kỳ vĩ được UNESCO công nhận Di sản Thiên nhiên Thế giới, mà còn là “kho báu” sinh học với nhiều loài sinh vật quý hiếm, thậm chí có những loài hoàn toàn mới đối với khoa học.
Trong số đó, Speolabeo hokhanhi đặc hữu sống trong sông ngầm được xem là minh chứng điển hình cho khả năng thích nghi phi thường của sinh vật trong môi trường khắc nghiệt.
Hang Va, nơi phát hiện Speolabeo hokhanhi nằm sâu trong khu vực rừng nguyên sinh của Phong Nha – Kẻ Bàng. Hệ thống hang động ở đây có những dòng sông ngầm lạnh, tối và gần như không có dưỡng khí môi trường tưởng chừng không sự sống nào tồn tại được. Thế nhưng, các nhà khoa học Việt Nam và quốc tế đã phát hiện ra loài cá mù đặc biệt này vào năm 2014 trong chuyến khảo sát do nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Tạo thực hiện.
Cá mù Speolabeo hokhanhi.
Chúng chỉ được tìm thấy trong phạm vi hẹp của hang Va và sông Son, là loài đặc hữu “siêu hiếm”. Việc phát hiện Speolabeo hokhanhi góp phần làm sáng tỏ tiến trình tiến hóa thích nghi của các loài sinh vật sống trong bóng tối hoàn toàn.
Sau khi nghiên cứu, các chuyên gia nhận thấy loài cá này khác biệt hoàn toàn với những loài trong chi cá chép (Bangana). Họ đã lập ra một chi mới Speolabeo để đặt tên cho loài cá này. Tên “hokhanhi” được đặt nhằm vinh danh ông Hồ Khanh, người có công lớn trong việc phát hiện và giới thiệu nhiều hang động lớn tại Phong Nha – Kẻ Bàng, trong đó có hang Sơn Đoòng.
Về mặt hình thái, Speolabeo hokhanhi không có mắt đặc điểm đặc trưng của các loài cá hang tiến hóa trong môi trường tối vĩnh viễn. Không chỉ vậy, da chúng hoàn toàn mất sắc tố, mang màu trắng nhạt hoặc trong suốt, lộ rõ mạch máu bên dưới. Sự thoái hóa thị giác và mất sắc tố là hệ quả của quá trình tiến hóa dài trong môi trường không có ánh sáng.
Chúng có mõm dẹp như mỏ vịt, không có gù sau đầu, không có gai thịt ở môi dưới. Thân nhỏ, bơi chậm, sống gần đáy các sông ngầm lạnh một chiến lược sinh tồn giúp tiết kiệm năng lượng trong môi trường nghèo dinh dưỡng.
Loài cá này khác với họ hàng gần nhất là Speolabeo musaei ở Lào – loài duy nhất cùng chi được biết đến trước đó – ở một số đặc điểm: cuống đuôi ngắn hơn (chỉ chiếm 16,8–18,6% chiều dài thân), và vị trí vây bụng nằm gần đầu hơn so với gốc vây đuôi.
Theo các nhà khoa học, việc phát hiện Speolabeo hokhanhi cho thấy hệ thống hang động ở Phong Nha – Kẻ Bàng không chỉ là kỳ quan địa chất, mà còn là nơi các loài sinh vật phát triển theo hướng hoàn toàn riêng biệt.
Do chỉ phân bố trong phạm vi hẹp và môi trường sống rất đặc thù, loài cá mù Speolabeo hokhanhi cực kỳ nhạy cảm với các biến động sinh thái. Mọi tác động làm thay đổi chất lượng nước, nhiệt độ hay ánh sáng trong các hang ngầm đều có thể đe dọa sự tồn tại của chúng.
Việc ghi nhận những loài đặc hữu như Speolabeo hokhanhi khẳng định giá trị khoa học to lớn của hệ thống hang động nơi đây, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo tồn nguyên vẹn môi trường sinh thái ngầm dưới lòng đất.
