Một điều khiến rất nhiều người hứng thú với những bộ manga hay anime Nhật Bản là cách họ trình bày thật đẹp mắt những món ăn của mình cho khán giả thưởng thức. Ẩm thực là gì nếu không phải là đại diện hoàn hảo cho “quốc hồn quốc túy” của một quốc gia, dân tộc?
Người ta có câu “Con đường ngắn nhất để tới trái tim là đi qua dạ dày”. Một món ăn ngon có thể khiến người ta lâng lâng, trải qua đủ cung bậc cảm xúc khi nó không chỉ chinh phục thị khác, khứu giác mà thậm chí hớp hồn cả thị giác, thính giác hay thậm chí xúc giác của người được thưởng thức.
Và giữa những món ăn đầy gợi hình gợi cảm, làm rung động cả những thực khách khó tính nhất khi đến đất nước mặt trời mọc, là một đại diện khiêm nhường hơn. Nói là món ăn thì không hẳn đúng, bởi nó là một kiểu trình bày đồ ăn gói trọn cả câu chuyện về văn hóa và tâm tình của người Nhật.
Mọi phần của ẩm thực, từ bản thân món ăn hay cách đóng gói và trình bày, hình thức của nó đều kể một câu chuyện. Bento cũng không ngoại lệ. Suốt hàng thế kỷ, nó đã được người Nhật yêu mến, là nơi gói ghém tình yêu của người mẹ cho con mang đi học, của người vợ cho chồng mang đi làm, và tồn tại vĩnh cửu trong tâm thức Nhật.
Sẽ có người thắc mắc, “Chỉ là hộp cơm thôi mà, làm gì ra vẻ vậy?”. Chưa chắc nhé, khi một thứ đã trường tồn với thời gian, hồn túy của nó đã thấm đượm bản sắc. Mở những chiếc hộp Bento nhiệm màu ấy ra và hé mắt nhìn vào là cả một thế giới về văn hóa, ẩm thực, tình yêu con người và triết lý sâu xa của đất nước đã sinh ra nó và yêu thương nó từ ngày đầu tiên chào đời.
Bản thân từ Bento không có gì khó hiểu khi bắt nguồn từ Kanji trong tiếng Nhật, mang nghĩa tiện lợi. Ngày nay, nó cũng được tìm thấy trong những cửa hàng 247 trên mọi ngõ ngách của quốc đảo Đông Á.
Nhưng quay ngược thời gian về 1600 năm trước tức thế kỷ thứ 5, khi ấy người lao động Nhật thường mang theo bữa ăn trong những chiếc hộp Bento nhỏ xinh để đi câu cá hoặc săn thú. Vào thời đó, chưa đa dạng như giờ đâu, Bento chỉ là hộp cơm trắng thêm hạt kê, sang lắm thì độn khoai đơn giản. Chiếc hộp thời đó cũng khác xa so với bây giờ.
Suốt thời gian dài sau đó gần như không có sự cải tiến nhiều về hình thức mang cơm tiện lợi này cho tới thế kỷ 12. Các bữa ăn khô còn được gọi là hoshi-ii đã trở nên rất phổ biến trong thời kỳ Kamakura (1185 - 1333). Bento thời đó được đựng trong một chiếc túi nhỏ. Sang thời kỳ Azuchi-Momoyama (1568) – 1600), người ta đựng cơm đã nấu chín và sấy khô trong hộp gỗ,
Phải tới thời Edo (1603-1868), Bento mới bắt đầu trở nên “bùng nổ” và phát triển hơn trong làn sóng “cách mạng” toàn diện ngành ẩm thực cả về cách trình bày và thưởng thức món ăn. Lúc này, nhiều người dân bắt đầu sử dụng hộp Bento khi phải đi xa, hoạt động ngoài trời hay thậm chí tới rạp hát. Bento dần trở nên phong phú hơn về mọi mặt, được đeo bên hông gọi là “koshibento”. Món ăn bên trong cũng ngày càng đa dạng, từ cơm trắng đến hạt mè và các món ăn kèm, với hộp chứa bằng tre.
Trong thời kỳ này, lượng tiêu thụ hộp Bento đặc biệt tăng lên trong các dịp lễ. Chúng thường được chuẩn bị sẵn cho các buổi trà đạo và thượng khách.
Đến Thời kỳ Minh Trị (1968-1912) với sự phổ biến của đường ray xe lửa, Bento bắt đầu được bày bán rộng rãi tại các nhà ga. Thời đại công nghiệp hóa này đánh dấu sự phát triển của “văn hóa cơm hộp” trên khắp thế giới, tất nhiên là có sự khác biệt khi ở phương Tây người ta dùng sandwich chứ không phải cơm.
Hộp nhôm trở nên phổ biến trong thời kỳ Taisho (1912 - 1926) và được coi là mặt hàng xa xỉ. Nhưng rồi, sự phân biệt giàu nghèo trở nên rõ ràng trong thời kỳ Thế chiến khiến Bento bị cấm trong các trường học làm giảm mức độ phổ biến của chúng. (Thử tưởng tượng những đứa trẻ khá giả sẽ có hộp cơm khác biệt thế nào so với những đứa trẻ bình dân thông thường - có mặc đồng phục nhưng ăn cơm khác nhau thì sự khác biệt vẫn lồ lộ như ban ngày).
Cuối cùng, Bento giành lại sự phổ biến vào khoảng những năm 80, khi chúng bắt đầu được làm bằng polystyrene và nhựa và an toàn với lò vi sóng cho phép các bậc cha mẹ càng tiện chăm lo cho bữa ăn của con mình.
Ngày nay, hộp bento được tìm thấy với nhiều hình dạng, trang trí và chất liệu khác nhau. Chúng có sẵn ở nhiều địa điểm khác nhau trên toàn cầu và trở thành bữa ăn truyền thống rất phổ biến của không chỉ người Nhật.
Học lịch sử vậy thôi, giờ thử nghía chút qua khía cạnh văn hóa của chiếc hộp cơm xinh xắn này nhé.
Nếu bạn biết chút ít về người Nhật, bạn sẽ hiểu họ bị “ám ảnh” với việc gói quà và nâng triết lý “Đồ cho không bằng cách cho” lên một tầm cao và nghệ thuật mới. Điều đó cũng được thể hiện sâu sắc qua hộp Bento.
Chúng là một đại sứ xuất sắc để truyền tải nhiều khía cạnh, biểu tượng và yếu tố của văn hóa Nhật. Lấy ví dụ, hộp Bento là đại diện hoàn hảo cho quan niệm Ngũ hành phương Đông. 5 màu sắc trong chiếc hộp như trắng (cơm), đen (mè), xanh (rau), đỏ (gừng), vàng (các món chiên) còn được tìm thấy không chỉ trong ẩm thực mà cả kiến trúc, tác phẩm nghệ thuật…
Một đặc điểm khiến hộp Bento trông thật bắt mắt và hài hòa chính là nhờ kết hợp được màu sắc của ngũ hành như vậy.
Chưa kể, theo quan niệm truyền thống của người Nhật, có 5 kiểu nấu nướng và chuẩn bị thức ăn là sống, ninh, chiên, hấp và nướng. Ngoài ra, còn có 5 hương vị cần đạt được để có sự cân bằng hoàn hảo, đó là mặn, ngọt, chua, đắng, và umami. Cuối cùng, thức ăn cần được thưởng thức bằng ngũ quan: thị giác, thính giác, khứu giác, vị giác, xúc giác.
Đặc biệt, người Nhật rất chú trọng về mặt thị giác. Việc trình bày món ăn đẹp mắt được đánh giá rất cao, từ cách sắp xếp sao cho phù hợp, tới màu sắc, bố cục, chia phần,... để tạo hiệu quả tối đa.
Chưa kể, những người nội trợ khéo tay cũng luôn sẵn sàng bỏ thêm chút công sức trang trí hộp cơm sao cho thật dễ thương hoặc gửi thông điệp nhất định như một cách đặt tấm lòng mình vào để người thân cảm nhận. Đó là kiểu quan tâm tinh tế không lời của người Nhật, lại vừa thể hiện được góc nhìn mỹ học và sáng tạo.
Thậm chí có loại Bento Aisai là một hộp cơm được làm bởi những người vợ để gửi gắm tình yêu và tình cảm của họ dành cho chồng. Từ góc nhìn của người chồng, nhận được một hộp Bento Aisai được làm thủ công đẹp mắt có nghĩa là người vợ rất hạnh phúc và muốn ông xã thưởng thức một bữa ăn ngon, hấp dẫn và bổ dưỡng! Ngược lại, những hộp Bento shikaeshi được trao cho những người chồng khi có những xích mích hoặc bất đồng trong hôn nhân. Họ có thể dành ít thời gian hơn cho hộp và làm cho hộp kém ngon hoặc trông nhạt nhẽo.
Nhờ đa dạng ẩm thực và khả năng kết hợp vô biên của cơm với các món ăn khác, dường như hạn chế cho Bento chỉ là sức sáng tạo của người làm. Tuy nhiên, sẽ vẫn có vài kiểu truyền thống chúng ta bắt gặp nhiều nhất.
Trong số những món ăn kèm của Bento, trứng có thể coi là phổ biến hàng đầu. Chúng có thể được chế biến theo đủ kiểu: tamagoyaki (trứng omelet), trứng ốp la, trứng đánh, omelet có nhân…
Một thành phần được ưa thích khác với đóng góp từ ẩm thực phương Tây là xúc xích, đôi khi được tạo hình thành bạch tuộc hoặc cắt miếng nhỏ trang trí trông cho vui mắt.
Tất nhiên, đó là chưa kể vô số món ăn đa dạng và giàu dinh dưỡng khác như cá nướng, đồ chiên như tempura, rau củ, dưa muối lên men như umeboshi…
Một đặc trưng nữa là tỷ lệ phần cơm và các món ăn kèm cân bằng luôn được xem trọng - ở mức 1:1 để đảm bảo cung cấp đủ năng lượng và dưỡng chất tối ưu theo quan niệm của người Nhật.
Tất nhiên là không có hướng dẫn hay quy tắc cụ thể về những gì được cho vào hộp Bento, nhưng có một số loại Bento phổ biến theo sự kiện, chủ đề hoặc địa điểm cụ thể.
Ví dụ như hộp Bento Makunouchi được thưởng thức tại rạp. Tên của nó bắt nguồn từ tiếng Nhật, maku, có nghĩa là bức màn, vì nó thường được ăn khi bức màn được kéo ra sau màn đầu tiên của một vở kịch Noh hoặc Kabuki. Makunochi nổi bật với các món ăn dễ ăn nhanh chóng và gọn gàng, chẳng hạn như onigiri (cơm nắm) và sushi.
Ekiben là một loại hộp Bento khác. Chúng được bán ở các nhà ga xe lửa của Nhật Bản và rất phù hợp để du khách thưởng thức trong chuyến đi ngắm cảnh bằng đường sắt.
Lần đầu tiên được bán tại ga Utsunomiya ở tỉnh Tochigi vào thời Minh Trị, loại hộp cơm này đã lan rộng đến các ga tàu trên khắp Nhật Bản và nhanh chóng trở thành trụ cột trong văn hóa ẩm thực Nhật Bản. Ekiben chủ yếu giới thiệu các món ăn đặc trưng của một số vùng nhất định, hoàn toàn làm từ nguyên liệu bản địa, mang đậm yếu tố tình cảm của văn hóa Nhật Bản.
Trong quá khứ, những người bán Bento sẽ đeo một chiếc giá đựng các hộp cơm này theo khắp các nhà ga để đợi khách, bán hàng cho khách thông qua cửa sổ tàu tại mỗi điểm dừng.
Hiện tại, vì các loại tàu cửa đóng và tốc độ cao như shinkansen hay tàu cao tốc đã phổ biến, kiểu mua bán này không còn được thấy nữa mà thay vào đó, hành khách sẽ tự mua tại các cửa hàng tiện lợi ở sân ga mang lên tàu.
Viết tắt của hộp Bento nhân vật là một loại hộp Bento phổ biến khác. Thiết kế của những chiếc hộp này chi tiết và phức tạp hơn nhiều so với các loại khác, vì thẩm mỹ được đánh giá rất cao trong văn hóa Nhật Bản.
Các phiên bản phổ biến của chara-ben là hộp theo chủ đề động vật và hộp theo chủ đề nhân vật anime. Trên thực tế, có vô số công thức cho các nhân vật anime nổi tiếng khác nhau! Chúng cho phép một người thể hiện sự sáng tạo và niềm hứng thú trong khi thiết kế bữa ăn.
Hộp Koraku là một loại Bento phổ biến khác. Những hộp lớn này thường được dùng chung giữa một nhóm và rất phổ biến tại các sự kiện ngoài trời như dã ngoại.
Cuối cùng, gần đây đã có sự gia tăng phổ biến đối với các hộp Bento soshoku hướng tới sức khỏe. Soshoku Bento chỉ được chế biến từ những thực phẩm tươi và hữu cơ chất lượng cao nhất. Những hộp này cũng bao gồm các lựa chọn ăn chay và thuần chay.
Đã nói đến "xứ sở hoa anh đào" thì không thể không nhắc tới mùa ngắm hoa với rất nhiều hoạt động picnic thú vị. "Hana" có nghĩa là hoa mà "mi" có nghĩa là ngắm. Hanami bento là các hộp cơm được chuẩn bị trong các chuyến dã ngoại ngắm hoa, các chuyến du xuân đầu năm.
Một hộp hanami bento bao gồm nhiều thứ tuỳ sở thích của mỗi người, song đều được trang trí rất đẹp. Có khi được điểm xuyết bởi các món tráng miệng màu hồng, có khi là những thức được tạo hình cánh hoa, có khi lại là một cành đào. Những hộp bento hanami luôn mang hơi thở thanh lành của mùa xuân.
Nguồn: Tổng hợp
