Trong lịch sử quân sự Việt Nam, Hoàng đế Quang Trung thường được nhắc đến với chiến thắng Ngọc Hồi – Đống Đa và trận thủy chiến Rạch Gầm – Xoài Mút.
Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu hiện đại đang mở ra một góc nhìn mới: Tây Sơn không chỉ thắng nhờ chiến thuật, mà còn sở hữu những loại vũ khí vượt ra ngoài hiểu biết truyền thống, thậm chí có những đặc tính tiệm cận công nghệ hỏa khí tiên tiến của phương Tây.
Giả thuyết nổi bật nhất đến từ kỹ sư Vũ Đình Thanh, đại diện của tổ hợp tên lửa Nga NPO ALMAZ tại Việt Nam. Bằng cách phân tích sử liệu, mô tả chiến trận, kết hợp kiến thức hóa – lý – quân khí hiện đại, ông đề xuất rằng Tây Sơn có thể đã sử dụng hỏa dược phốt pho, hỏa tiễn dạng “rocket thô sơ” và các kỹ thuật cháy, nổ mà phương Tây phải nhiều thập kỷ sau mới đạt được.
Những luận điểm này không nhằm thay thế chính sử, nhưng mở ra góc tiếp cận mới về trình độ khoa học – kỹ thuật của Đại Việt cuối thế kỷ XVIII, đồng thời lý giải vì sao các lực lượng tinh nhuệ của Xiêm, Thanh và cả nhóm quân viễn chinh gốc châu Âu đều thất bại nhanh chóng trước đội quân của Quang Trung.
Những “đế quốc tư nhân” mang tên Công ty Đông Ấn
Nhắc đến Công ty Đông Ấn, đa số người Việt thường hình dung đó là các tổ chức buôn gia vị hoặc lụa. Trên thực tế, trong thế kỷ XVII–XVIII, những công ty này là thực thể vừa kinh tế, vừa quân sự, vừa chính trị, mạnh đến mức có thể lấn át cả quyền lực của hoàng gia châu Âu.
Công ty Đông Ấn Anh từng sở hữu đội quân tới 260.000 người, gấp đôi quân đội Hoàng gia Anh thời đó. Họ có quyền tự đúc tiền, tuyên chiến, ký hòa ước, cai trị thuộc địa, thậm chí quyết định vận mệnh của các vùng đất rộng lớn ở Ấn Độ, Myanmar, Indonesia, châu Phi và châu Mỹ.
Tại tiểu lục địa Ấn Độ, Công ty Đông Ấn Anh kiểm soát nguồn diêm tiêu – nguyên liệu chiến lược số một của thuốc súng đen, chiếm đến 75% thành phần.
Công ty Đông Ấn Pháp cũng có lãnh thổ riêng, đứng đầu là Pondicherry. Đây chính là nơi Giám mục Bá Đa Lộc hoạt động trước khi hỗ trợ Nguyễn Ánh. Các công ty phương Tây thời đó sở hữu hạm đội tàu đồng, đại bác, pháo binh, kỹ thuật chiến tranh biển – lục hiện đại hơn nhiều so với quân Thanh ở phương Bắc.
Vì vậy, việc đội quân Tây Sơn đánh bại những lực lượng có quan hệ trực tiếp hoặc gián tiếp với mạng lưới thương nhân - lính đánh thuê - kỹ sư châu Âu vào năm 1782–1783 tại Gia Định khiến giới nghiên cứu quân sự hiện đại đặc biệt chú ý. Rõ ràng, Tây Sơn không chỉ thắng nhờ tinh thần chiến đấu.
Tài nguyên chiến lược định hình cán cân vũ khí toàn cầu
Trước thế kỷ XIX, thuốc súng đen là nền tảng của toàn bộ vũ khí hỏa khí – từ súng trường, pháo binh đến lựu đạn. Thành phần cốt lõi của thuốc súng là diêm tiêu (KNO₃). Khác với than hay lưu huỳnh vốn dễ chế tạo, diêm tiêu gần như chỉ có thể hình thành tự nhiên từ phân dơi trong điều kiện khí hậu nóng ẩm và Đông Nam Á chính là “kho diêm tiêu” của thế giới.
Sử liệu phương Tây ghi nhận họ lần đầu tiếp cận kỹ thuật thuốc súng thông qua miền Nam Trung Quốc, Việt Nam, Lào và Campuchia. Thế kỷ XV–XVI, các thương nhân Bồ Đào Nha, Hà Lan, Anh tới vùng này để thu mua diêm tiêu với giá cực cao. Đến cuối thế kỷ XVII, giá 1kg thuốc súng tại châu Âu tương đương nửa kilôgam vàng, trong đó 80% chi phí nằm ở diêm tiêu.
Ở Việt Nam, nhiều thế kỷ trước thời Tây Sơn, quân Trần đã dùng hỏa khí để giết Chế Bồng Nga năm 1390. Thế kỷ XV, Hồ Nguyên Trừng chế tạo thần công nổi tiếng, đến mức nhà Minh bắt sang Trung Quốc để phục vụ chế tạo pháo. Đặc biệt, tư liệu Trung Hoa có nhắc đến “súng Giao Chỉ”, một loại hỏa mai có cải tiến khiến các xưởng quân khí phương Bắc phải chú ý.
Điều này cho thấy Đại Việt không chỉ tiếp nhận kỹ thuật thuốc súng sớm, mà còn biết tận dụng lợi thế tài nguyên để phát triển hỏa khí. Nhờ có sự dồi dào về phân dơi – nguồn tạo nitrat tự nhiên. Đại Việt có điều kiện sản xuất thuốc súng với quy mô lớn và ổn định mà không quốc gia Đông Á nào sánh được lúc bấy giờ.
Giả thuyết: Phốt pho – hỏa cầu – hỏa tiễn và ưu thế công nghệ của Tây Sơn
Trong các mô tả của sử liệu Thanh triều và Nguyễn triều về trận Ngọc Hồi – Đống Đa, nhiều chi tiết gây chú ý: những quả cầu lửa "bốc cháy dữ dội", “lao nhanh như sấm chớp”, “không thể dập tắt”, binh lính chết “như bị ngạt”, nhiều thi thể không có dấu chém. Một số đoạn ghi nhận tướng Thanh Sầm Nghi Đống và hàng nghìn quân dưới quyền tử trận gần như cùng lúc trong hỏa hoạn dữ dội.
Kỹ sư Vũ Đình Thanh cho rằng những mô tả này trùng khớp với đặc tính cháy của phốt pho trắng – chất tự bốc cháy khi tiếp xúc với không khí, tạo ra lửa cực nhanh, nhiệt độ rất cao và đặc biệt triệt tiêu oxy, khiến người hít phải bị mất sức chiến đấu chỉ sau vài giây. Theo ông, Tây Sơn có thể đã dùng phốt pho từ phân dơi, phân chim ở các đảo như Hoàng Sa, Trường Sa để tạo hỏa dược đặc biệt.
Dù chưa có văn bản cổ nào ghi “phốt pho”, sử Nguyễn có mô tả “Tây Sơn dùng nhựa cây trộn với dầu mỏ làm hỏa dược cháy lâu, khó dập”, còn hỏa cầu tìm thấy ở bảo tàng Tây Sơn có lớp bọc đúng dạng bom cháy. Một số báo chí khoa học tại Việt Nam xem đây là giả thuyết hợp lý, cần nghiên cứu sâu hơn dưới góc kỹ thuật vật liệu.
Ngoài hỏa cầu, Tây Sơn còn được mô tả sử dụng “hỏa hổ”, “hỏa tiễn” – những ống phóng thuốc cháy có khả năng bắn loạt. Nếu lực giật thấp, như kỹ sư Thanh phân tích, chúng có thể được lắp trên thuyền nhỏ hoặc trên voi, cho phép tạo ra mật độ hỏa lực vượt trội so với pháo cỡ lớn của quân Thanh và các tàu bọc đồng phương Tây đi cùng lực lượng của Manuel Mạn Hòe.
Đây là điểm giúp giải thích vì sao nhiều tàu chiến kiểu Tây bị thiêu cháy nhanh đến vậy trong các trận đánh ở Gia Định 1782–1783 và vì sao đội quân Thanh, đông nhưng thiếu hiểu biết về cơ chế cháy – ngạt, đã thảm bại chỉ trong vài ngày.
Khi cán cân công nghệ đảo chiều và phương Tây học lại từ phương Đông
Quang Trung mất năm 1792, hưởng dương 39 tuổi. Chính sử không ghi rõ nguyên nhân, và giới học thuật thận trọng với mọi suy đoán. Kỹ sư Vũ Đình Thanh đưa ra giả thuyết rằng việc tiếp xúc lâu dài với phốt pho khi chế tạo vũ khí có thể ảnh hưởng đến sức khỏe của ông và một số tướng lĩnh, khiến Tây Sơn suy yếu nhanh hơn so với thông thường. Đây không phải kết luận lịch sử, nhưng là giả thuyết khoa học đáng thảo luận.
Sau khi Quang Trung qua đời, thế trận thay đổi nhanh chóng. Nguyễn Ánh tiếp tục nhận hỗ trợ của các cố vấn châu Âu, trong đó có những chuyên gia pháo binh, kỹ sư đóng tàu và sĩ quan từng hoạt động dưới hệ thống của Công ty Đông Ấn Pháp. Công nghệ thuốc súng phương Tây bước vào giai đoạn mới: hạt hóa thuốc súng đen, cải tiến nòng xoắn, phát minh đạn nho của Napoleon, các đội pháo binh cơ động và thành lũy kiểu Vauban giảm đáng kể tác dụng của hỏa công.
Trong khi đó, nhiều vùng giàu phân dơi ở Bắc Kỳ và Trung Kỳ được Pháp thăm dò, kiểm soát mạnh vào đầu thế kỷ XX. Tư liệu năm 1903 ghi nhận 22 mỏ diêm tiêu hoạt động tại 5 tỉnh Bắc Kỳ. Tuy không liên quan trực tiếp đến thời Tây Sơn, chi tiết này cho thấy Đông Dương là vùng tài nguyên chiến lược mà phương Tây luôn để mắt tới.
Sau hơn một thập kỷ chiến tranh liên miên và không còn được dẫn dắt bởi một bộ chỉ huy siêu việt như Quang Trung, Tây Sơn suy yếu dần và thất bại trước lực lượng Nguyễn Ánh, vốn được tổ chức lại bài bản hơn, tiếp cận nhiều công nghệ quân sự châu Âu hơn.
Một hướng nhìn mới cho lịch sử quân sự Việt Nam
Giả thuyết của kỹ sư Vũ Đình Thanh không thay thế chính sử, nhưng mở ra một lối tiếp cận thú vị, cho thấy có thể đã tồn tại một nền khoa học quân sự bản địa tinh vi hơn nhiều so với cách ta thường được học trong sách giáo khoa.
Những ý tưởng như vũ khí phốt pho, hỏa tiễn thô sơ hay phương pháp hỏa công triệt tiêu oxy cần được kiểm chứng bằng khảo cổ học, phân tích vật liệu và nghiên cứu liên ngành. Nhưng chúng giúp lý giải hợp lý hơn sức mạnh chiến trường của Tây Sơn – lực lượng đã đánh bại từ Xiêm, Thanh đến những nhóm quân được trang bị theo kiểu phương Tây.
Quan trọng hơn, câu chuyện cho thấy Đại Việt cuối thế kỷ XVIII không hề lạc hậu về công nghệ như nhiều người từng nghĩ. Dù còn cần thêm chứng cứ, hướng nghiên cứu này đặt ra câu hỏi lớn: Liệu Tây Sơn thực sự đã sở hữu một nền tảng khoa học – quân sự vượt trước thời đại, nhưng bị gián đoạn sau khi Quang Trung qua đời?
Đó là câu hỏi không chỉ của sử học, mà của cả khoa học kỹ thuật Việt Nam ngày nay.
Huyền Trang
