“Kho báu sống” quý hiếm được nhắc tới đó chính là: Voọc mông trắng (Trachypithecus delacouri), hay còn gọi là voọc quần đùi trắng, là loài linh trưởng đặc hữu chỉ có ở Việt Nam. Đây là biểu tượng của Vườn quốc gia Cúc Phương và cũng là một trong những loài linh trưởng quý hiếm nhất thế giới, hiện chỉ còn khoảng 200 cá thể ngoài tự nhiên.
Voọc mông trắng có bộ lông dày, màu đen, riêng vùng mông và đùi trắng – đặc điểm khiến chúng dễ nhận diện. Phần lông trắng trên má lan rộng vượt qua vành tai, đuôi dài và phủ lông dày. Một cá thể trưởng thành nặng khoảng 8–9 kg, chiều dài thân từ 46–66 cm.
Loài này chỉ sinh sống trên các dãy núi đá vôi ở miền Bắc chủ yếu tại các tỉnh Hòa Bình (cũ), Ninh Bình, Hà Nam (cũ), Thanh Hóa và mới tìm thấy tại Hà Nội vào năm 2022.
Sách đỏ Việt Nam (2007) xếp voọc mông trắng vào mức “Nguy cấp” (E), trong khi Sách đỏ IUCN (2023) xếp ở mức “Cực kỳ nguy cấp” (CR). Theo Công ước CITES (2023), đây là loài thuộc Phụ lục I, được bảo vệ nghiêm ngặt.
Voọc mông trắng (ảnh: Di sản Tràng An)
Đã từng được xem là tuyệt chủng
Loài voọc này được Jean Théodore Delacour phát hiện năm 1903 và mô tả bởi Wilfred Hudson Osgood năm 1932.
Đã có thời điểm, giới khoa học cho rằng voọc quần đùi trắng đã tuyệt chủng. Hình ảnh duy nhất còn lại là tấm tem do Bưu chính Việt Nam phát hành năm 1959, được lưu giữ tại Đức.
Nhưng vào năm 1991, một nhà sinh vật học người Ba Lan bất ngờ chụp được ảnh của voọc quần đùi trắng tại Vườn quốc gia Cúc Phương (Ninh Bình), mở ra hy vọng mới cho công tác bảo tồn.
Sau phát hiện chấn động ấy, ba thành viên của Hội Động vật học Frankfurt (Đức), trong đó có Tiến sĩ Tilo Nadler, đã bay sang Việt Nam để xác minh và lên kế hoạch bảo tồn. Các nhà nghiên cứu dựng lều, ở rừng hàng tháng trời, dõi ống kính về các vách núi đá vôi, kiên trì tìm dấu vết voọc. Sau gần một năm gian khổ, nhóm nghiên cứu đã ghi lại những bức ảnh đầu tiên về loài tưởng chừng tuyệt chủng này.
Đầu những năm 1990, một cuộc điều tra ghi nhận 19 quần thể với khoảng 281–317 cá thể, phân bố trên diện tích khoảng 5.000 km² ở miền Bắc.
Nhờ nỗ lực của các chuyên gia và tình nguyện viên trong và ngoài nước, các quần thể voọc mông trắng dần phục hồi tại các vùng núi đá vôi thuộc Ninh Bình, Hà Nam (cũ), Hòa Bình (cũ) và Thanh Hóa.
Những nỗ lực hồi sinh của Việt Nam
Từ năm 2008–2010, các cán bộ của Trung tâm Bảo tồn thiên nhiên và Phát triển (CCD) tiếp tục khảo sát và nghiên cứu quần thể voọc ở Kim Bảng (Hà Nam - cũ). Năm 2018, kết quả công bố khẳng định nơi đây là “ngôi nhà thứ hai” của voọc quần đùi trắng sau Vân Long (Ninh Bình), với khoảng 70 cá thể.
Tới cuối năm 2021 – đầu năm 2022, các nhà khoa học lại ghi nhận thêm 4 cá thể trưởng thành tại khu vực Rốn Rồng (Hòa Bình – cũ).
Tháng 11/2022, trong một chuyến khảo sát thực vật tại rừng đặc dụng Hương Sơn (Mỹ Đức, Hà Nội), các cán bộ bảo tồn bất ngờ phát hiện một đàn voọc mông trắng gồm 5 cá thể, trong đó có một cá thể bán trưởng thành. Phát hiện này được đánh giá là “kỳ tích” sau hơn 30 năm nỗ lực tìm kiếm.
Hiện nay, hai quần thể voọc mông trắng lớn nhất được ghi nhận là tại Khu bảo tồn Vân Long (Ninh Bình) với khoảng 250 cá thể, và Kim Bảng (Hà Nam – cũ) với khoảng 70 cá thể. Tuy nhiên, loài vẫn đang đối mặt với nguy cơ nghiêm trọng do thu hẹp sinh cảnh và nạn săn bắt trái phép.
Từ biểu tượng tưởng chừng đã biến mất trên con tem năm 1959, voọc mông trắng nay đã trở lại nhờ sự kiên trì của những người làm bảo tồn. Những việc làm này không chỉ cứu một loài vật quý hiếm mà còn góp phần bảo vệ di sản tự nhiên độc nhất vô nhị của Việt Nam.
