Vị cựu Bộ trưởng kể về bài học đau đớn sau siêu bão và những người nhận lương 0 đồng để quản lý Quỹ trăm tỷ

Quỹ Cộng đồng phòng tránh thiên tai là một quỹ từ thiện được Bộ Nội Vụ chính thức công nhận, chỉ có 14 người, trong đó gần một nửa là cán bộ hưu trí, làm việc không nhận lương, nhưng có năm giải ngân đến 100 tỷ đồng. 

Cuộc trò chuyện của chúng tôi với ông Cao Đức Phát, Chủ tịch Hội đồng quản lý Quỹ có lúc bị gián đoạn bởi tin nhắn ngân hàng báo có khoản tiền ủng hộ. Ông Cao Đức Phát nói, có những khoản chỉ vài chục nghìn đồng, nhưng đều là tấm lòng trân quý của đồng bào.

Công tác gần 40 năm, nắm giữ nhiều vị trí quan trọng, tại sao khi được nghỉ hưu, ông vẫn tiếp tục làm việc?

Ông Cao Đức Phát: Trước hết, tôi vẫn là Đảng viên, tự bản thân ý thức được mình có trách nhiệm với nhân dân. Thêm nữa, qua quá trình làm việc tôi đã chứng kiến nhiều câu chuyện thương tâm, nhận về những bài học đau đớn trong phòng chống thiên tai. 

Từ đó, tôi mong muốn chia sẻ với đồng bào, những người gặp khó khăn vì thiên tai. Bản thân vẫn còn làm được thì cố gắng. Khi còn năng lực, vẫn có thể làm việc thì tôi mới cảm thấy mình đang sống.

Tôi bắt đầu nhận nhiệm vụ Chủ tịch Hội đồng quản lý Quỹ Cộng đồng phòng tránh thiên tai từ 1/1/2024, vị trí trước đó do bác Phan Diễn đảm nhiệm. Hiện tại bác Phan Diễn là Chủ tịch danh dự của Quỹ. 

Từng là Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (cũ), đồng thời là Trưởng ban chỉ đạo phòng chống thiên tai Trung ương gần 10 năm, tôi thấy hoạt động của Quỹ có nhiều điểm tương đồng với công việc lúc trước của mình. 

Ông có thể chia sẻ thêm về “bài học đau đớn” trong phòng chống thiên tai mà ông vừa nhắc đến?

Ông Cao Đức Phát: Tham gia phòng chống thiên tai gần 10 năm, quan điểm của tôi là chỉ đạo từ tâm bão. Do vậy, khi chuẩn bị xảy ra thiên tai, tôi thường đi đến nơi có nguy cơ cao nhất.

Tôi vẫn nhớ cơn bão Mirinae vào Phú Yên năm 2009. Bản thân tôi cũng có mặt ở tâm bão. Dù lúc bão đổ bộ mạnh cấp 11 - 12, nhưng hầu như không có thiệt hại về người. Thế nhưng đêm hôm đó, mưa rất lớn ở trên miền núi. Sau này tôi nhận được thông báo khu vực đó có nơi nhận lượng mưa gần 1.000mm trong đêm. Lúc ấy, hệ thống đo mưa của chúng ta còn mỏng lắm nên thông tin không được đầy đủ để cảnh báo, dẫn đến người dân một số nơi không kịp sơ tán. Trong trận thiên tai đó, tại Phú Yên, Bình Định và một số khu vực lân cận, gần 100 người tử vong, trong đó riêng Phú Yên đã hơn 60 người. Đau xót vô cùng.

Sự kiện này có tác động như thế nào đến định hướng của ông khi làm việc tại Quỹ Cộng đồng phòng tránh thiên tai?

Tôi suy nghĩ nhiều hơn về những giải pháp ứng phó với sạt lở đất và lũ quét. Trong những năm làm công tác phòng chống thiên tai, tôi cũng đã lưu ý đến vấn đề này.

Cùng với sự phát triển kinh tế xã hội, cũng như biến đổi của khí hậu, chúng ta lại chứng kiến việc xuất hiện những nguy cơ mới, ở những địa điểm mới. Năm 2024, chúng ta đã chứng kiến sự thảm khốc của bão Yagi. Nhưng đó chưa phải tất cả. Ít nhất 10 năm gần đây, trong nhiều trận bão đổ bộ vào nước ta, nhất là khu vực miền Bắc và duyên hải Trung Bộ, số người chết vì sạt lở đất và lũ quét là chủ yếu.

Từ những năm trước, chúng ta quan tâm nhiều đến việc cảnh báo, phòng chống bão. Có thể nói đến nay, hệ thống giám sát cảnh báo đó khá tốt, kể cả trên biển, trên đất liền. Thế nhưng hoạt động giám sát cảnh báo lũ, nhất là lũ quét và sạt lở đất cần tăng cường hơn nữa. Đó là một ưu tiên của Quỹ cộng đồng phòng tránh thiên tai. Còn sứ mệnh, mục tiêu, những nguyên tắc hoạt động Quỹ vẫn tiếp tục thực hiện như trước đây. 

Vị Chủ tịch tiền nhiệm - ông Phan Diễn từng nói: “Không có tiền thì ý tưởng hay mấy cũng chẳng để làm gì”, quan điểm của ông thì sao? 

Ông Cao Đức Phát: Đúng là phải có nguồn lực! 

Rõ ràng là chúng ta phải có nguồn lực để thực hiện những giải pháp kỹ thuật, đặc biệt là xây dựng các công trình hạ3 tầng và nhiều việc khác.

Bạn có thể thấy, tên của quỹ là “Quỹ Cộng đồng phòng tránh thiên tai”. Ý tưởng của chúng tôi là huy động sức mạnh của cộng đồng, sự chung tay của mọi người để đối phó với thiên tai. Nói rộng hơn một chút, ví dụ như chương trình xây dựng nông thôn mới, nếu chỉ dựa vào các nguồn lực của Nhà nước thì khó có thể đạt được những gì chúng ta thấy hôm nay. Vừa rồi tổng kết, Nhà nước đã chi 290 nghìn tỷ đồng, còn các nguồn lực xã hội huy động được khoảng 3 triệu tỷ đồng.

Nói như thế không có nghĩa là không coi trọng việc huy động nguồn lực của Nhà nước, nhưng sức mạnh cộng đồng rất quan trọng. Vì thế mà chúng tôi luôn cố gắng truyền đạt thông tin đến cộng đồng, đặc biệt là các nhà tài trợ, các doanh nghiệp trong và ngoài nước để chia sẻ với đồng bào. 

Chúng tôi cũng thông tin đến xã hội, rất nhiều bà con hưởng ứng. Ví dụ như đây, vừa xong có chị ủng hộ hơn 600.000 đồng. Có người ủng hộ 30 - 50.000 đồng, cũng có người gửi đến cả chục triệu. Bất cứ số tiền nào ủng hộ chúng tôi đều trân trọng, vì dù ít dù nhiều, đó là tấm lòng của đồng bào.

Vậy còn vai trò của các doanh nghiệp đối với quỹ?

Ông Cao Đức Phát: Sau 17 năm hoạt động, quỹ đã được nhiều doanh nghiệp tài trợ. Chúng tôi thường xuyên giữ liên hệ và trao đổi với các đối tác này. Ví dụ như Quỹ Thiện tâm của Tập đoàn Vingroup. Đây là một trong những nhà tài trợ lớn nhất tính tới thời điểm hiện tại. Ngoài ra còn có rất nhiều đơn vị cùng chung tay đồng hành với chúng tôi.

Trong 15 năm đầu từ khi thành lập, Quỹ huy động được khoảng 600 tỷ đồng. Hai năm gần đây thêm 40 tỷ đồng nữa. Cùng với đó, các địa phương đối ứng vào, tổng cộng khoảng 1.000 tỷ đồng. Sau Covid, tình hình kinh tế khó khăn hơn, nên nguồn tài trợ cũng giảm. 

Tất cả là tiền của người dân, của nhà hảo tâm nên phải tiết kiệm từng đồng. Chúng tôi hiểu rõ nên rất nghiêm khắc, minh bạch, sử dụng cố gắng có hiệu quả nhất có thể. 

Ông có thể chia sẻ thêm về cách tiết kiệm của Quỹ Cộng đồng phòng tránh thiên tai?

Ông Cao Đức Phát: Quỹ hiện tại có 14 người, trong đó Hội đồng quản lý có 5 người, hầu hết là các cán bộ đã về hưu. Còn lại là các kỹ sư để giám sát công trình và một số bộ phận khác.

Trước đây, Quỹ có 1 người làm Giám đốc, nhưng để tiết kiệm thì bây giờ tôi vừa làm Chủ tịch Hội đồng quản lý, vừa kiêm Giám đốc luôn. Khi tôi bắt đầu làm việc, Quỹ đề nghị có phụ cấp, nhưng tôi xin phép không nhận. Tôi muốn dành khoản tiền đó để Quỹ hoạt động. Bác Phan Diễn cùng một số thành viên khác cũng không nhận. Chỉ có các nhân viên kỹ thuật là có lương, vì các bạn ấy còn trẻ và đây là công việc toàn thời gian để nuôi sống gia đình họ. 

Cơ bản thì bây giờ chúng tôi trao đổi mọi việc trực tuyến. Văn phòng chính của Quỹ là ở Đà Nẵng. Thành ủy có cấp cho một ngôi nhà ba tầng. Đó là trụ sở chính đã mười mấy năm nay rồi. Ở Hà Nội thì Viện Nghiên cứu Chăn nuôi Quốc gia cho mượn 1 phòng để chúng tôi đăng ký địa chỉ liên hệ. Thỉnh thoảng có hội họp thì chúng tôi đến đấy, nhưng chủ yếu là làm việc qua mạng, để tiết kiệm tối đa chi phí.

Chúng tôi phải lựa chọn, không làm dàn trải, thay vào đó tập trung vào một số địa bàn. Nói là cả nước nhưng mỗi năm chỉ thực hiện ở vài tỉnh, tùy theo nội dung. Vì chi phí đi lại cũng rất tốn kém. 

Với nhân lực mỏng như vậy, việc xử lý khối lượng công việc rất lớn sẽ gặp nhiều khó khăn, thưa ông?

Ông Cao Đức Phát: Có năm chi giải ngân 100 tỷ đồng thì đúng là rất là nặng nề. Năm nào chi vài chục tỷ thì cũng “đỡ” hơn. Chúng tôi hết sức quan tâm đến việc quản lý và sử dụng nguồn tài trợ. Với các doanh nghiệp, chúng tôi phối hợp và báo cáo thường xuyên. Từ đầu đến cuối, tất cả công việc quỹ đều báo cáo với nhà tài trợ, nhà tài trợ đồng ý thì mới tổ chức xây dựng dự án, đấu thầu, giám sát thực hiện. Chúng tôi và đại diện nhà tài trợ cùng giám sát song song, cùng với đó là sự đồng hành của các cấp ủy, chính quyền địa phương. Hàng năm chúng tôi cũng có kiểm toán.

Với số tiền ủng hộ nhận được từ các cá nhân, họ không thể trực tiếp đi giám sát cùng quỹ. Điều đó đồng nghĩa với việc chúng tôi phải chịu trách nhiệm bằng cách công bố công khai. Chúng tôi có một danh mục sao kê, ghi rõ ai tài trợ bao nhiêu và báo cáo định kỳ những công việc đã làm.

Các khoản tài trợ sẽ được sử dụng như thế nào thưa ông?

Ông Cao Đức Phát: Tôn chỉ mục đích của quỹ là hỗ trợ người dân ở những vùng thường xuyên bị thiên tai thực hiện công tác dự phòng là chính. Trong một số trường hợp thì có thực hiện cứu trợ sau thiên tai. Hơn một chục nội dung hoạt động của quỹ hầu hết là quay quanh mục tiêu giúp người dân, các cộng đồng thực hiện công tác dự phòng.

Khi lực có hạn thì mình cũng phải lựa chọn những công việc quan trọng hơn. Trước đây có nhiều nguồn lực, chúng tôi phối hợp với các nhà tài trợ làm các công trình có giá trị lớn như xây dựng nhà cộng đồng. Mỗi ngôi nhà như vậy trị giá khoảng 4-5 tỷ đồng. Hay là chúng tôi xây các trường học, bệnh xá, trạm cấp nước sinh hoạt… Những công trình đó thường rất nhiều tiền. 

Trong điều kiện hạn chế hơn thì chúng tôi điều chỉnh hoạt động của mình, ưu tiên các khoản đầu tư cần ít tiền hơn nhưng có thể mang lại ảnh hưởng rộng. Một trong số đó là phát triển hệ thống giám sát và cảnh báo thiên tai.

Thiên tai thường diễn ra trên một vùng rộng và tác động rất khác nhau. Vì thế việc truyền tải thông tin càng sâu sát đến các cộng đồng, thậm chí từng người dân rất là quan trọng. Và thứ hai nữa, khi đã đưa ra những cảnh báo thì một vấn đề quan trọng không kém là tổ chức để hướng dẫn, hỗ trợ người dân ứng phó kịp thời.

Năm 2023, Quỹ Cộng đồng phòng tránh thiên tai được vinh danh ở hạng mục cao nhất của Giải thưởng Hành động vì cộng đồng - Human Act Prize. Cột mốc đó có ý nghĩa như thế nào với Quỹ?

Ông Cao Đức Phát: Chúng tôi rất trân trọng giải thưởng này. Ngay trong buổi chấm Chung khảo, ca sĩ Mỹ Tâm sau khi nghe báo cáo của Quỹ, đã tài trợ ngay 300 triệu đồng.

Sau đó thì cũng có một số doanh nghiệp, tổ chức tham gia tài trợ. Tôi tin là sự kiện cũng giúp nhiều người biết đến Quỹ hơn, từ đó lan tỏa giá trị tốt đẹp cũng như kêu gọi được một phần ủng hộ.

Từ năm 2024, đặc biệt năm nay năm 2025, chúng tôi chuyển mạnh sang nâng cao năng lực tại chỗ, tăng cường trang bị công cụ giám sát và cảnh báo thiên tai. Những năm vừa qua, Quỹ đã vận động các nhà tài trợ hỗ trợ để lắp đặt những trạm đo mưa, trạm đo cảnh báo lũ.

Cả nước hiện nay có khoảng gần 4.000 trạm đo mưa, riêng Quỹ Cộng đồng phòng tránh thiên tai đã vận động tài trợ và lắp đặt hơn 900 trạm.

Năm 2025 và xa hơn là trong tương lai, kế hoạch lớn nhất của Quỹ là gì? 

Ông Cao Đức Phát: Kế hoạch mới và lớn nhất của Quỹ là điều chỉnh lại nội dung hoạt động theo hướng áp dụng những công nghệ mới nhất trong giám sát cảnh báo. Chúng tôi đặt mục tiêu làm sao để thông tin cảnh báo thiên tai phải đến được người dân sớm nhất.

Bên cạnh đó, chúng tôi cũng tiếp tục hỗ trợ các cộng đồng xây dựng lực lượng để ứng phó với những rủi ro.

Hiện nay tôi có một dự án đầy tâm huyết. Chúng tôi đã báo cáo với nhà tài trợ xây dựng một hệ thống giám sát cảnh báo đa thiên tai áp dụng công nghệ mới. Hy vọng nó sẽ thành công và trở thành hình mẫu để nhân rộng. 

Theo thời gian, dưới tác động của biến đổi khí hậu, thiên tai có xu hướng diễn ra thường xuyên, khốc liệt và nhiều bất thường hơn. Nên mục tiêu chính vẫn là phải sẵn sàng để ứng phó với mọi tình huống có thể xảy ra. Bây giờ, chúng ta có thuận lợi là công nghệ số, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI). Nó có thể giúp ích rất nhiều, chúng ta phải tận dụng tối đa. 

Vì thế chúng tôi dần chuyển hướng nhiều hơn sang nghiên cứu để áp dụng AI, xây dựng mô hình giám sát cảnh báo. Những trạm đo mưa hay những trạm cảnh báo lũ của chúng tôi hỗ trợ cho các cộng đồng đều là tự động. Các thiết bị tự đo, tự báo về và thông tin được đưa lên trang web, tất cả mọi người có thể truy cập. Chúng tôi đang tiếp tục đi theo hướng đó, đúng tinh thần của “Kỷ nguyên vươn mình”.