Trung Quốc vào cuộc: chiến lược thâu tóm và cú đảo ngược ngoạn mục
Năm 2010, Peak Rare Earths công bố phát hiện một trong những mỏ đất hiếm chưa khai thác tốt nhất thế giới tại vùng Ngualla, Tanzania, với khoảng 214,4 triệu tấn quặng, ước tính giá trị lên đến 920 tỷ USD. Kế hoạch của công ty là xây dựng chuỗi cung ứng không phụ thuộc vào châu Á, khai thác quặng tại châu Phi nhưng tinh luyện tại Anh. Đây được xem là nỗ lực hiếm hoi nhằm thoát khỏi gọng kìm Trung Quốc - quốc gia đã và đang thống trị gần như tuyệt đối thị trường đất hiếm toàn cầu từ khai thác đến chế biến.
Tuy nhiên, dù tiềm năng kỹ thuật là rất lớn, thực tế tài chính và địa chính trị lại không ủng hộ tham vọng này. Trung Quốc duy trì giá xuất khẩu đất hiếm ở mức rất thấp, khiến các công ty phương Tây không thể huy động vốn hoặc phát triển dự án mới vì lợi nhuận không đủ hấp dẫn.
Trong khi đó, chính quyền Tanzania lúc bấy giờ dưới thời Tổng thống John Magufuli lại không ủng hộ các dự án khai khoáng do nước ngoài kiểm soát, khiến cơ hội gọi vốn từ chính phủ Mỹ hoặc các định chế tài chính phát triển quốc tế trở nên mong manh.
Đến năm 2019, giữa lúc chiến tranh thương mại Mỹ - Trung leo thang, Peak từng hy vọng được “giải cứu” khi truyền thông nhà nước Trung Quốc dọa sử dụng đất hiếm như vũ khí thương mại chống lại Washington. CEO lúc đó của Peak - Rocky Smith - đã kêu gọi sự hỗ trợ từ các chính phủ phương Tây và được Cơ quan đầu tư tư nhân nước ngoài Mỹ (OPIC) cấp một thư bày tỏ quan tâm. Nhưng do lập trường chống đầu tư nước ngoài của ông Magufuli, OPIC rút lại ý định và các chính phủ khác cũng không mặn mà tham gia.
Sau khi Tổng thống Magufuli qua đời năm 2021 và người kế nhiệm - bà Samia Suluhu Hassan, cởi mở hơn với đầu tư nước ngoài, tưởng như cơ hội sống lại với Peak. Nhưng lúc đó, các nhà đầu tư đã mất kiên nhẫn. Appian Capital Advisory, quỹ đầu tư tư nhân có trụ sở tại Anh, nắm 20% cổ phần Peak, quyết định bán toàn bộ cho Shenghe Resources - một tập đoàn đất hiếm Trung Quốc có liên hệ mật thiết với nhà nước.
Appian cho biết đã nhiều lần đề nghị chính phủ Anh hỗ trợ tài chính để triển khai dự án, nhưng không nhận được phản hồi. “Dự án này lẽ ra đã có thể cung cấp một phần lớn đất hiếm cho Anh và châu Âu, nhưng chúng tôi không nhận được bất kỳ sự hỗ trợ nào,” CEO Michael Scherb của Appian cho hay.
Ban lãnh đạo Peak khẳng định họ vẫn giữ cam kết cung cấp đất hiếm cho các khách hàng ngoài Trung Quốc, bất chấp cổ đông lớn mới đến từ Bắc Kinh. Tuy nhiên, thực tế nhanh chóng chứng minh điều ngược lại. Năm 2022, Trung Quốc tăng mạnh sản lượng đất hiếm, kéo giá xuống thấp khiến Peak rơi vào khủng hoảng tài chính.
Để tồn tại, công ty bổ nhiệm một CEO mới là Bardin Davis, người từng là CFO, đồng thời ký một thỏa thuận với Shenghe với điều khoản từ 75% đến 100% sản lượng mỏ đất hiếm Tanzania sẽ được bán cho phía Trung Quốc trong 7 năm. Shenghe cũng giành một ghế trong hội đồng quản trị Peak.
Sự thay đổi này lập tức khiến các cơ quan tài chính phương Tây “gắn nhãn” Peak là công ty có liên hệ với Trung Quốc, từ đó cắt mọi cơ hội hỗ trợ vốn. Trong khi đó, Tanzania đe dọa rút giấy phép nếu Peak không sớm triển khai khai thác. Công ty buộc phải tìm đối tác hoặc người mua, nhưng chỉ nhận được một đề nghị nghiêm túc, lại chính là từ Shenghe.
Sang năm 2024, Peak công bố kế hoạch liên doanh với Shenghe để khai thác mỏ. Nhưng sau khi Tổng thống Trump áp thêm thuế lên hàng hóa Trung Quốc vào tháng 4, Bắc Kinh đáp trả bằng cách siết chặt kiểm soát xuất khẩu đất hiếm, làm rung chuyển cả chuỗi cung ứng toàn cầu. Peak tuyên bố hủy kế hoạch liên doanh với Shenghe do “bối cảnh địa chính trị và quy định pháp lý thay đổi”. CEO Davis cho biết, các quy định kiểm soát xuất khẩu công nghệ đất hiếm mà Trung Quốc ban hành khiến việc hợp tác kỹ thuật giữa hai công ty trở nên bất khả thi.
Nhưng bất chấp trở ngại, Shenghe vẫn không buông tay. Tháng 5, họ đưa ra đề nghị mua lại toàn bộ Peak với mức giá cao gấp 8 lần trung bình của các thương vụ cùng ngành. Đây là mức giá hiếm thấy trong lĩnh vực khai khoáng, nhưng với Bắc Kinh, nó xứng đáng. Trong mắt họ, mỏ đất hiếm Ngualla ở Tanzania là “dự án đất hiếm chưa khai thác tốt nhất thế giới”.
Phương Tây vẫn… thất bại
Vào phút chót, một cơ hội xuất hiện khi quỹ đầu tư tư nhân Mỹ General Innovation Capital Partners đưa ra đề nghị mua lại Peak với mức giá cao hơn. Họ được cố vấn bởi Mike Gallagher, cựu nghị sĩ nổi tiếng cứng rắn với Trung Quốc. Nhưng Peak bác bỏ đề xuất này vì cho rằng quỹ Mỹ không có kinh nghiệm trong lĩnh vực khai khoáng, và không chứng minh được năng lực tài chính. Hơn nữa, việc chấp nhận đề nghị từ phía Mỹ đồng nghĩa Peak phải trả khoản phí hủy hợp đồng độc quyền với Shenghe, điều họ không dám mạo hiểm.
Tháng 10, thương vụ chính thức hoàn tất. Peak bị gỡ niêm yết khỏi sàn chứng khoán Australia. Một trong những mỏ đất hiếm hàng đầu thế giới rơi vào tay Trung Quốc.
Cựu CEO Smith nói: “Trung Quốc có tầm nhìn dài hạn, tiền bạc với họ không phải vấn đề. Peak chỉ là một mảnh ghép nhỏ nữa mà họ đang đưa vào hệ thống cung ứng đất hiếm của mình.”
Đây là một thất bại chiến lược mang tính biểu tượng với phương Tây. Theo Benchmark Mineral Intelligence, đến năm 2029, toàn bộ đất hiếm khai thác từ Tanzania sẽ được chuyển sang Trung Quốc, giống như cách Bắc Kinh hiện đang kiểm soát phần lớn sản lượng cobalt tại Cộng hòa Dân chủ Congo.
Để phản ứng, Mỹ và Australia cam kết tăng cường cơ chế kiểm soát các thương vụ mua bán mỏ khoáng sản chiến lược vì lý do an ninh quốc gia. Liên minh châu Âu (EU) cũng bắt đầu điều tra việc một công ty Trung Quốc muốn mua lại mỏ nickel tại Brazil do Anglo-American sở hữu. Canada thậm chí buộc một số công ty Trung Quốc phải thoái vốn khỏi các tài sản khai khoáng.
Nhưng các chuyên gia cảnh báo rằng không có nhiều công cụ pháp lý thực sự hiệu quả để ngăn các công ty niêm yết tại Australia, nơi chiếm phần lớn hoạt động thăm dò khoáng sản toàn cầu, bán tài sản của mình cho bất kỳ ai. Trong khi đó, các công ty Trung Quốc được nhà nước hậu thuẫn mạnh mẽ, có thể đưa ra mức giá cao vượt xa đối thủ và có kinh nghiệm làm việc tại các quốc gia đang phát triển.
Tham khảo WSJ
