Trong sự nghiệp quốc tế, GS Thọ từng là ủy viên chuyên môn trong Hội đồng Tư vấn Kinh tế của nhiều đời Thủ tướng Nhật Bản. Từ năm 2000, ông chính thức trở thành Giáo sư Kinh tế tại Đại học Waseda - một trong những trường đại học danh tiếng bậc nhất Nhật Bản. Với những đóng góp lớn lao, ông đã được Chính phủ Nhật Bản trao tặng Huân chương Thụy Bảo Tia Vàng - phần thưởng cao quý dành cho những cá nhân nước ngoài có đóng góp đặc biệt cho sự phát triển của Nhật Bản và quan hệ hợp tác quốc tế.
Đối với Việt Nam, dấu ấn của GS Thọ đặc biệt sâu đậm trong lĩnh vực tư vấn chính sách. Ông từng tham gia kiến nghị trong tổ Tư vấn cải cách kinh tế và hành chính của Thủ tướng Võ Văn Kiệt và cộng tác trong Ban nghiên cứu chính sách của Thủ tướng Phan Văn Khải - hai vị lãnh đạo đã gắn liền với giai đoạn đổi mới và hội nhập mạnh mẽ nhất của đất nước. Sau này, ông cũng tham gia tư vấn cho các Thủ tướng khác, tiếp tục đóng góp quan điểm, giải pháp phát triển kinh tế trong bối cảnh toàn cầu hóa sâu rộng.
Đối với Việt Nam, dấu ấn của GS Thọ đặc biệt sâu đậm trong lĩnh vực tư vấn chính sách
Không chỉ dừng lại ở kinh tế, sự tham gia của GS Thọ còn góp phần nâng cao chất lượng hợp tác Việt – Nhật trên nhiều lĩnh vực như giáo dục, văn hóa, khoa học, công nghệ và giao lưu con người. Chính từ những ý kiến sâu sắc của ông, nhiều dự án hợp tác đã được triển khai hiệu quả, trở thành nền tảng vững chắc cho quan hệ song phương.
Điều làm nên giá trị đặc biệt của GS Trần Văn Thọ không chỉ ở vị trí học thuật, mà còn ở bản lĩnh của một trí thức luôn canh cánh với vận mệnh dân tộc. Ông thường xuyên dành tâm huyết để chia sẻ, truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ Việt Nam, khuyến khích giới trí thức trong và ngoài nước nuôi dưỡng khát vọng cống hiến, tinh thần học hỏi và ý chí vươn lên.
Hành trình hơn 50 năm bền bỉ nghiên cứu và giảng dạy của ông là minh chứng sống động cho tinh thần lao động khoa học nghiêm túc, kiên định vượt qua khó khăn, nghịch cảnh để khẳng định vị thế trong học giới quốc tế. Đó cũng là tấm gương cho những người trẻ Việt Nam - những người đang bước đi trên con đường dựng xây một đất nước hùng cường, phồn thịnh.
Buổi làm việc cuối cùng của Giáo sư Trần Văn Thọ với nguyên Thủ tướng Võ Văn Kiệt (17/09/2007)
01. Từ cậu bé “trượt lớp Nhì” đến Giáo sư kinh tế
Cuối thập niên 1950, tại một làng quê nghèo ở Điện Bàn (Quảng Nam), trẻ em ít có cơ hội đến trường. Con gái hầu hết thất học, con trai chỉ học “trường làng” - nơi dạy vỡ lòng và vài lớp tiểu học đầu. Đa số nghỉ học từ lớp 2, lớp 3 để làm ruộng hay đi học nghề thợ mộc, thợ nề, thợ rèn hay thợ may. Trong bối cảnh ấy, cậu bé Trần Văn Thọ học khá, ham đọc sách nhưng gầy yếu, vụng về việc đồng áng. Người ông nhìn cháu rồi dự cảm: “Thằng bé này không làm ruộng được, chỉ có thể sống bằng chữ, bằng sách”.
Năm 1958, sau khi học xong lớp Ba, cậu bé Trần Văn Thọ khi ấy đăng ký thi vào lớp Nhì ở trường xã Kỳ Ngọc. Kết quả: trượt. Gia đình định cho theo nghề thợ may. Nhưng ông nội không bỏ cuộc, đưa cháu đến thi ở trường Cộng đồng Kỳ Lam, cách nhà 3km. Trúng tuyển, từ đó ngày nào cậu bé cũng đi bộ chân đất 6 km cả đi lẫn về, mang cơm theo để tiếp tục học. Hồi đó, đối với trẻ em trên dưới 10 tuổi mà hàng ngày phải đi học tới 3 cây số là rất xa. Nếu thi đậu ở trường xã thì chỉ đi khoảng 500m.
Giáo sư thời học trung học cơ sở
Lên Trung học Nguyễn Duy Hiệu (cách nhà 5 km), khó khăn lớn lại là học phí đối với GS Thọ thời điểm ấy. Ông nội hy vọng vào vé số kiến thiết - hàng tháng lặn lội 5km xuống Vĩnh Điện mua, rồi cùng cháu đi “dò”, suốt nhiều năm nhưng chẳng lần nào trúng. May mắn thay, trường có chính sách miễn học phí cho học sinh vào top 5. GS Thọ gần như tháng nào cũng đạt, giúp ông nội bớt lo toan.
Kết thúc 4 năm Trung học cơ sở, ông đỗ hạng ưu kỳ thi toàn miền Nam. Vào cấp 3, ông học tại Trần Quý Cáp (Hội An), trường công, không mất học phí. Ban đầu, ông ở nhờ nhà chú, sau đó đi dạy kèm để tự trang trải. Đỗ Tú tài I, rồi Tú tài II - trình độ hiếm có ở nông thôn miền Trung thời ấy để bước vào cánh cửa rộng mở của học vấn. Ông nội an tâm là cháu trai có thể “sống bằng chữ, bằng sách”.
Nhìn lại, GS Trần Văn Thọ nghẹn ngào: “Nếu không có tình thương và sự nỗ lực phi thường của ông nội, cuộc đời tôi đã khác rất nhiều”.
Người ông của Giáo sư Trần Văn Thọ
02. Những ân tình không quên mỗi khi nhắc về quê nhà
Ngoài người ông đáng kính, Giáo sư Trần Văn Thọ luôn ghi nhớ ơn nghĩa với một người anh, người bạn đặc biệt: Huỳnh Ngọc Hoà.
Năm ấy, khi đỗ cao kỳ thi Tú tài II nhưng chưa biết rẽ sang hướng nào - đi làm hay học tiếp, ông Trần Văn Thọ nhận được bức thư từ Sài Gòn của người anh Huỳnh Ngọc Hoà: “Em vào đây với anh, vừa học vừa làm, anh tìm việc cho”. Lời nhắn ngắn gọn ấy đã định hình bước ngoặt cuộc đời ông.
Nhờ sự giúp đỡ của anh Hoà, ông Thọ có chỗ trọ, được giới thiệu dạy giờ tại một trường tư và sớm ổn định cuộc sống nơi thành phố. Cũng trong khoảng thời gian này, tình cờ đi ngang đường Lê Thánh Tôn, ông Thọ bắt gặp thông báo tuyển sinh học bổng Chính phủ Nhật Bản. Ông dự thi, trúng tuyển và lên đường sang Tokyo tháng 4/1968.
“Khoảng nửa năm sống cùng anh Hoà đã quyết định số phận tôi. Nếu không có anh, có thể tôi đã đi một hướng khác. Anh hơn tôi vài tuổi nhưng chững chạc, từng trải, là người anh kết nghĩa tôi mang ơn suốt đời”, GS Thọ xúc động nhớ lại.
Người anh Huỳnh Ngọc Hoà (phải) và Giáo sư Thọ (cuối năm 1967)
Anh Huỳnh Ngọc Hoà sau này mất sớm vì bệnh, để lại nhiều tiếc nuối. Học giả Nguyễn Hiến Lê từng nhận xét: “Những thanh niên như ông mà thành công thì tiền đồ dân tộc sẽ đẹp”. Quả thật, anh Hoà khi còn rất trẻ đã sớm quan tâm đến vận mệnh đất nước, dấn thân vào cải cách giáo dục, đặc biệt chú trọng đến bậc Trung học và việc đào tạo giáo viên. Những trăn trở của anh Hoà cho thấy tầm nhìn vượt thời đại.
GS Thọ nhấn mạnh một lần nữa nhận xét của học giả Nguyễn Hiến Lê áp dụng cho mọi thời đại: “Ngày nay, thanh niên cần có năng lực tổng hợp, có trách nhiệm với xã hội, hiểu văn hoá Việt Nam. Để đạt được thành công cần có gốc rễ văn hoá - cội nguồn mới có thể đi vững. Muốn đi xa, chúng ta cần có chuyên môn”.
Ngoài Huỳnh Ngọc Hoà, GS Thọ còn khắc ghi công ơn thầy dạy Quốc văn - Dương Ngọc Tạo, người đã gieo tình yêu văn chương cho cậu học trò ban C trường Trung học Trần Quý Cáp (Hội An). Ba mươi mốt năm sau, trong một cuộc gặp lại, thầy Tạo bất ngờ trao lại tập vở Quốc văn cũ mà cậu học trò năm xưa từng cho mượn. Suốt nhiều năm chiến tranh và hậu chiến, thầy Tạo vẫn giữ gìn cẩn thận, mang theo qua nhiều vùng đất từ Hội An, Đà Nẵng, Huế đến Sài Gòn. “Tập vở Quốc văn với bút tích dày đặc của thầy Dương Ngọc Tạo gói ghém bao nhiêu kỷ niệm của tôi với thầy. Tập vở đã theo thầy suốt 31 năm trên các nẻo đường đất nước và cuối cùng trở về với tôi. Đây là một trong những gia bảo tôi cất giữ cẩn thận tại phòng đọc sách ở Tokyo”, GS Thọ chia sẻ.
Một “người bạn” khác gắn bó với ông từ thuở nhỏ chính là sách. Xuất thân ở vùng quê miền Trung nghèo khó, ông Thọ hiếm khi được sở hữu sách, chỉ mượn đọc đôi ba ngày. Sự khan hiếm khiến ông thêm trân trọng tri thức. Từ thập niên 1990, mỗi lần về nước, GS Thọ đều tìm mua lại những cuốn sách cũ từng đọc thuở nhỏ. Giờ đây, chúng nằm trên kệ phòng làm việc tại Tokyo.
“Tôi cảm thấy thật hạnh phúc tràn đầy, thứ hạnh phúc của một người được gặp lại bạn tri âm sau nửa thế kỷ, và bây giờ thì người bạn đó luôn ở cạnh mình, muốn gặp lúc nào cũng được”, ông Thọ xúc động chia sẻ.
GS Thọ và người thầy năm xưa Dương Ngọc Tạo đã gặp lại nhau sau 31 năm
03. Ký ức trên bục giảng cuối cùng khó quên…
Hơn nửa thế kỷ tu nghiệp và giảng dạy tại Nhật Bản, Giáo sư Trần Văn Thọ có vô vàn kỷ niệm, nhưng buổi giảng cuối cùng ở Đại học Waseda ngày 1/2/2020 là dấu mốc ông không thể quên.
Tại giảng đường 101, tòa nhà 14, Khoa Khoa học Xã hội, từ 14h45 đến 16h16, Giáo sư Trần Văn Thọ trình bày chuyên đề “40 năm theo dòng thác công nghiệp hóa ở Á châu”. Bài giảng vừa là hành trình tổng kết 40 năm nghiên cứu, vừa mở ra những vấn đề mới về kinh tế châu Á. 400 ghế ngồi hôm đó chật kín, không chỉ có sinh viên, đồng nghiệp mà còn cả cựu học trò, bạn bè lâu năm.
Đại sứ quán Việt Nam tại Nhật từng đề nghị mời báo chí tham dự nhưng GS Thọ từ chối, sợ bị hiểu lầm là muốn quảng bá. Tuy vậy, thông tin về buổi giảng đặc biệt nhanh chóng lan về Việt Nam.
Tối cùng ngày, một buổi lễ chúc mừng diễn ra tại khách sạn gần trường với khoảng 150 khách, chủ yếu là đồng nghiệp, bạn bè và học trò cũ. Tham dự có nguyên Đại sứ Nhật tại Việt Nam Tanizaki Yasuaki, Đại sứ Việt Nam tại Nhật Vũ Hồng Nam và lãnh đạo Khoa Khoa học Xã hội. Nhiều cơ quan, tổ chức ở Nhật nơi GS Thọ từng cộng tác cũng gửi hoa chúc mừng. Tất cả khiến ông xúc động và hạnh phúc.
Nhân dịp nghỉ hưu, học trò cũ và đồng nghiệp cho xuất bản cuốn “Sự năng động Á châu và Kinh tế Việt Nam” để tặng Giáo sư Trần Văn Thọ. Sách in 1.500 bản thường và 300 bản đặc biệt dành tặng khách mời. Bản đặc biệt có in chân dung và ghi lại đầy đủ thành tựu nghiên cứu, giảng dạy, hoạt động xã hội của ông.
Hơn cả một buổi giảng hay một cuốn sách, kỷ niệm ấy khắc ghi tình thầy trò, tình đồng nghiệp và tình hữu nghị Việt - Nhật bền chặt. Với GS Trần Văn Thọ, đó không chỉ là hồi kết của một chặng đường dài, mà còn là lời tri ân lặng lẽ nhưng sâu sắc gửi đến những người đã đồng hành cùng ông suốt hơn 50 năm gắn bó với tri thức.
