Vingroup vừa có một hành động chưa từng có tiền lệ: Khởi kiện 68 tổ chức, cá nhân tung tin bịa đặt về tập đoàn này ra tòa. Đây là lần hiếm hoi một doanh nghiệp lớn làm việc trực tiếp với pháp luật để đòi lại công bằng cho mình giữa thời đại nhiễu nhương vì tin giả.
Trong một xã hội số đang ngập tràn những trận “võ mồm” bất tận, lựa chọn này giống như một cú bẻ lái: Thay vì đấu khẩu thì ta… đấu lý. Một bước đi đanh thép thay vì những bảng thông báo, đính chính hay các biện pháp hành chính, những thứ mà có làm bao nhiêu đi nữa cũng không đủ lấy lại được niềm tin hay uy tín của những cá nhân và tổ chức mà tin giả đã bôi nhọ. Hành động này gửi đi một thông điệp rõ ràng: Luật pháp mới là thước đo, chứ không phải lời qua tiếng lại của đám đông mạng. Và biết đâu, tiền lệ này sẽ trở thành casestudy cho những doanh nghiệp, tổ chức và cá nhân muốn tự bảo vệ mình trước những cơn bão độc ác của fake news.
1. Sợi dây mong manh của sự thật
Fake news từ lâu không còn là trò nghịch dại trên mạng. Nó là một thứ vũ khí trên không gian ảo nhưng gây sát thương nặng ở đời sống thật. Nó có thể xuyên qua lớp vỏ danh dự cá nhân, khoét sâu vào hệ thống doanh nghiệp, thậm chí làm lung lay cả niềm tin tập thể. Ở cấp cá nhân, chỉ một status mập mờ cũng đủ khiến bạn bốc hỏa, danh dự bị xoi mói, quan hệ bạn bè - đồng nghiệp rạn nứt. Ở cấp doanh nghiệp, những tin bịa đặt như “sắp phá sản”, “lừa đảo khách hàng” không chỉ làm trầy xước thương hiệu mà có thể thổi bay niềm tin của cổ đông, khiến chuỗi cung ứng đứt gãy, nhân viên dao động, khách hàng quay lưng - cả một cỗ máy khổng lồ sụp đổ chỉ vì vài dòng chữ trên một trang vô danh.
Sự nguy hiểm của fake news nằm ở chỗ: Nó hiếm khi hoàn toàn bịa đặt. Người ta không dựng một cái cây từ hư không, mà thường gieo một hạt giống thật - rồi nuôi nó bằng phân bón độc hại. Một nửa sự thật, thậm chí chỉ một phần ba, cũng đủ làm đám đông tin rằng đó là cả khu rừng. Cơ chế rất đơn giản: bẻ cong sự thật, phóng đại chi tiết, đánh tráo khái niệm, thêm vài nhát gõ bàn phím “có vẻ hiểu chuyện”, và thế là câu chuyện trượt đi theo hướng tiêu cực.
Đám đông vốn ưa thích thuyết âm mưu và thường tin điều xấu hơn điều tốt, họ dễ dàng bị cuốn theo những câu chuyện tiêu cực và tin vào nó. Một chi tiết nhỏ được thổi thành ngọn gió, rồi thành cơn bão. Và trong cơn bão ấy, lý trí thường bị cuốn phăng. Người đọc ít khi kiểm chứng, mà dễ bị thao túng bởi cảm xúc tức giận, hiếu kỳ và hả hê.
Không chỉ doanh nghiệp. Người nổi tiếng, KOL hay các Influencer cũng điêu đứng vì thứ vũ khí vô hình này. Một bức ảnh cắt ghép, một tin nhắn rò rỉ, một câu chuyện “nghe nói”… đủ để sự nghiệp nhiều năm gây dựng chao đảo chỉ trong một đêm. Tin giả lẫn lộn với tin thật. Trên mạng xã hội, vô số những câu chuyện kiểu “tôi là nhân viên cũ…”, “tôi có cô em gái từng làm cùng…” khiến người bị đấu tố đọc mà cũng phải ngạc nhiên vì những tình tiết chưa từng xuất hiện trong đời mình - nay lại được nhào nặn dưới bàn tay các cư dân mạng một cách tài tình và đầy thuyết phục. Tin đồn nhỏ thì có thể tặc lưỡi cho qua, nhưng cũng có không ít những tin đồn gây ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống và uy tín của người bị đồn.
Đôi khi, chính người nổi tiếng/ KOL lại là những người vô tình (hoặc cố ý) tiếp tay cho tin giả. Angela Phương Trinh từng có thời điểm khiến khắp mạng xã hội phẫn nộ vì lan truyền thông tin sai lệch về chuyện chữa bệnh. Cô cho rằng có thể dùng giun đất để chữa COVID-19 và trị ung thư bằng cách nói chuyện với khối u. Những kiến thức kỳ lạ và phi lý này đã khiến Angela Phương Trinh hứng chịu sự giận dữ của những cư dân mạng có lý trí, và nhận phạt 7,5 triệu đồng. Hay trường hợp của một TikToker có tiếng là Dưỡng Dướng Dường, từng bị khởi tố hình sự vì đăng nhiều video xúc phạm, bịa đặt và gây ảnh hưởng đến uy tín cá nhân của một bệnh viện thẩm mỹ.
Ở kỷ nguyên số, danh tiếng - dù cá nhân hay tập đoàn - đều treo trên sợi dây mỏng manh của sự thật.
2. Từ mạng xã hội đến phiên tòa
Trong nhiều năm, mạng xã hội tạo ra một thói quen ứng xử gần như mặc định: Khi bị vu khống, bịa đặt thì phản ứng tức thì là viết một status thanh minh dài cả cây số - đấy là với người nổi tiếng. Còn với các doanh nghiệp lớn, cách họ thanh minh đôi khi chỉ là một văn bản, một thông báo trấn an, hoặc nặng nhất là đưa ra các biện pháp hành chính.
Cái khó của việc “thanh minh - trần tình” hay dựa vào vài biện pháp hành chính nằm ở chỗ: nó chỉ là một dạng “xử lý cảm xúc”, chứ không thực sự giải quyết gốc rễ. Doanh nghiệp ra thông cáo báo chí, đăng tải vài dòng giải thích, thậm chí mời báo chí chính thống vào cuộc - tất cả nghe có vẻ chỉn chu, nhưng cuối cùng vẫn là lời nói của bên A đối chọi với niềm tin của bên B. Người đã tin vào tin giả thì coi mọi lời đính chính là “ngụy biện”, “chạy tội”, hoặc “PR trá hình”. Vậy là, càng trần tình, càng lộ ra sự bất lực: kẻ tung tin không cần chứng cứ, còn nạn nhân thì phải xoay như chong chóng để đáp trả.
Phạt hành chính cũng không tạo ra sức răn đe đủ lớn. Một vài quyết định xử phạt vài chục triệu đồng đối với trang tung tin giả chỉ giống như vé phạt đỗ xe sai chỗ: Đóng tiền xong lại tiếp tục tái phạm. Trong khi đó, hậu quả mà tin giả gây ra cho doanh nghiệp có thể tính bằng hàng trăm tỷ đồng, hay mất mát niềm tin lâu dài từ công chúng. Tỷ lệ giữa thiệt hại và hình phạt quá chênh lệch khiến biện pháp hành chính trở thành một cái gãi ngứa, không phải là đòn trị bệnh.
Quan trọng hơn, những cách làm nửa vời ấy không đem lại tính minh bạch và nghiêm khắc. Người ngoài cuộc nhìn vào, thấy doanh nghiệp “đính chính qua loa”, “xử lý cho có”, thì nghi ngờ càng nhiều hơn. Người đã không muốn tin, vốn dĩ sẽ không tin, lại càng có cớ để bám víu. Chính sự thiếu dứt khoát ấy khiến dư luận dễ bị thao túng, và fake news thì càng có đất sống.
Trong bối cảnh ấy, việc Vingroup khởi kiện 68 tổ chức, cá nhân tung tin giả mang ý nghĩa vượt xa một vụ kiện dân sự đơn thuần. Đây không chỉ là hành động tự vệ để bảo vệ danh dự thương hiệu, mà còn là lời khẳng định mạnh mẽ: Doanh nghiệp không còn im lặng trước tin giả. Lần đầu tiên, một tập đoàn tư nhân lớn ở Việt Nam tuyên chiến công khai và có hệ thống với fake news, thay vì chọn “âm thầm gỡ bỏ”, “ra thông cáo” hay “để dư luận tự lắng xuống”. Đằng sau hành động ấy là một thông điệp: Doanh nghiệp có thể và cần phải dùng luật pháp để tự vệ, thay vì chỉ thanh minh hay chờ đợi. Đây không hẳn là cú “đổi vai lịch sử”, nhưng ít nhất nó cho thấy có một lựa chọn khác ngoài im lặng và giải thích.
Ý nghĩa của vụ kiện nằm ở chỗ: Nó kéo cuộc chiến ra khỏi mạng xã hội để đặt nó vào khuôn khổ pháp lý. Ở tòa, mọi thứ phải dựa trên chứng cứ. Điều này quan trọng, bởi càng ngày càng nhiều “tai nạn truyền thông” được xử bằng like, share và cảm xúc, thay vì bằng dữ kiện. Vụ kiện của Vingroup vì thế có thể xem là một phép thử. Nó chưa chắc mở ra kỷ nguyên mới chống tin giả, nhưng ít ra cho thấy một hướng tiếp cận khác. Và nếu cách này chứng minh được hiệu quả, có thể nhiều doanh nghiệp sẽ học theo nếu họ cần một lá chắn rõ ràng, minh bạch hơn để tự vệ trong môi trường thông tin đầy bất trắc hiện nay.
3. Trách nhiệm của mỗi người
Tin giả không chỉ làm doanh nghiệp điêu đứng. Nó len lỏi vào đời sống mỗi người, từ chiếc điện thoại trên tay cho đến những cuộc trò chuyện cà phê sáng. Nhiều người nghe xong một tin chưa kiểm chứng, liền bấm nút share, coi như một động tác vô hại. Nhưng thực ra, đó là lúc bạn vô tình tiếp tay biến lời đồn thành “sự thật được lặp lại”.
Với cộng đồng, fake news là thứ virus chạy nhanh hơn bất kỳ tin chính thống nào. Ta từng thấy cảnh cả xóm nháo nhào vì tin “bắt cóc trẻ em”, người người tẩy chay hàng hóa vì lời đồn “rau ngấm thuốc”. Hậu quả không chỉ là hoang mang nhất thời, mà là tâm lý bất an kéo dài và ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống chung của xã hội.
Thói quen “nghe gì share nấy” vì thế cần thay đổi. Trong thời đại số, mỗi người đều là một “nhà xuất bản mini”, mỗi cú click share là một hành động có sức lan tỏa. Chúng ta không thể trông chờ chỉ doanh nghiệp hay cơ quan chức năng đứng ra “giải cứu sự thật”, trong khi chính mình lại hồn nhiên làm đường dẫn cho tin giả. Cuộc chiến với fake news vì thế không phải chuyện xa vời, mà là một phần của đời sống hàng ngày: Từ việc đọc chậm lại trước khi share, kiểm chứng thêm một nguồn, hay đơn giản là tự hỏi “mình đang lan truyền thông tin hay chỉ lan truyền cảm xúc?”. Nếu doanh nghiệp cần luật pháp để tự vệ, thì người dân cũng cần “vũ khí nhận thức” để không bị dắt mũi.
Và đó cũng là cách xã hội bước thêm một nấc của sự văn minh: Không để sự thật bị quyết định bằng lời đồn, mà bằng trách nhiệm và tỉnh táo của tất cả mọi người.
